Arabako ermandadea. Arabako ermandadetik, Martínez Díezi jarraituz, honako hau ezar daiteke: Arabako hiribilduek 1332 baino lehen parte hartu zutela Gaztelako erresumako lehen ermandadeetan, hau da, 1282ko eta 1295ekoetan. Lehenengoan, urte hartako maiatzaren 27an Burgosen sortua, hiru kontzeju arabar zeuden: Gatzaga Buradon, Gasteiz eta Agurain. 1295ekoan, uztailaren 6an sortua, erresumako beste 54rekin bat egin zuten, Gatzaga Buradonek, Agurainek, Gasteizek, Trebiñuk, Argantzunek, Santikurutze Kanpezuk, Bastidak, Urizaharrak, Antoñanak eta Korresek.
Erresumako ermandade horietaz gain, Arabako kontzejuek eskualdeko ermandadeetan ere parte hartu zuten. Hala, Agurain, 1293-12-28an, Eulate, Aranaratxe, Larraona eta Amezkoak, auzo oneko ermandade batean; Gasteiz, 1296an, Gaztelako Kostaldeko hiribilduen ermandadean; eta urte horretan bertan, abuztuaren 6an, Gasteiz, Bastida, Gatzaga Buradon, Portilla de Vilañerra, Miranda de Salanzana, Grañon, Logroño, Naiara, Santo Domingo, Haro, Briones eta Abalos.
Gaztelako koroaren erreinu guztien ermandade nagusian, 1315-7-2an Burgosen jaiozena, Gaztela, Leon, Galizia, Toledo eta Extremadurako 96 hiribilduren artean, Arabako sei kontzeju zeuden: Gasteiz, Gesaltza-Añana, Portilla eta Berantevilla, Agurain eta Urizaharra.
Arabako Ermandadea behin betiko 1457an finkatu zen, aurretik hainbat saiakerak huts egin ondoren. Lehena, Gasteizen, Trebiñuren eta Agurainen ekimenez sortua, ermandadean bilduta, Arabako hiribildu eta lur gehienak sartzen saiatu zen. Geroago, 1443an eta hurrengoan, zenbait herri-ermandade eta leinukide aurrez aurre izan ziren Araban. 1449an ermandade handi bat eratu zen, Gipuzkoa, Bizkaia, Enkarterri, Santander, Burgosko iparraldea, Errioxa Gasteizekin eta Arabako 14 ermandadeak biltzen zituena.
1457an, Enrike IV.ak bultzatuta, Arabako Ermandadea jaio zen, Arabako hiria, hiribilduak, lurrak eta tokiak bildu zituena. Ermandade berriak erregeari araudi bat aurkeztu zion, 1417koan oinarrituta, bi kapitulu kenduta. 1458an erregearen onarpena lortu zuena. Bere funtzioak ia erabat penalak eta prozesalak ziren.
1463an Enrike IV.ak 1458ko ordenantzak berrikusteko eta aldatzeko agindu zuen, eta lau abokatuk osatutako batzorde bati eman zion enkargua, baina batek, Pedro Alonso de Valdivielso lizentziadunak, egin zuen. Honek, erregearen aginduari jarraituz, Ribavellosan Ermandadeko Batzordearekin bildurik, 6 kapituluko ermandade koaderno berria eman zuen. 1463ko "Koaderno berri" honen arabera, nahitaezkoa zen Ermandadeko kidea izatea, eta inork ezin zuen hortik aldendu. Ordena publikoa eta errepresio penala zituen helburu. Hori lortzeko, "ermandade kasuak" izeneko delitu batzuen gaineko jurisdikzio berezia jaso zuen; komunitateren edo herrixkaren batek auzirik izango balu, eta alde bietako bat ermandadeko kidea ez balitz, alde batek eskatuta, ermandadea epaile izan zitekeen. Aldiz, behin eta berriz debekatu zitzaion Ermandade kasuak ez diren kontuetan sartzea. Hala ere, debeku hori hutsean geratu zen, eta 1463tik aurrera, Arabako Ermandadearen bilakaera eskumen kopurua etengabe handitzea izan zen, emakidaren bidez edo erregen berariazko edo isileko onespenen bidez.
1463ko Ermandadean Gasteiz eta bost hiribildu bakarrik izendatzen ziren arren (gaur egun, hiru Burgosekoak dira: Miranda, Pancorbo eta Villalba de Losa, errioxar bat, Saja, eta bosgarrena, Agurain), baliteke data horretan, 1460an bere herrixkekin bat eginda Gesaltza Añanaz gain, Murgiako Monreal, Zuiako Ermandadean; Dulantzi eta Burgelu Iruraitzeko Ermandadean, Donebikendi eta Kontrasta Aranako Ermandadean, Korres Laminoriarekin batera Arraikoan, eta Artziniega eta Legutio izen bereko ermandadeetan. Guztira, Gasteiz barne, Arabako 23 hiribilduetatik 11. 1463an ez zeuden Antoñana eta Santikurutze Kanpezu, Lagran, Urizaharra eta Bastida, Gatzaga Buradon eta Berantevilla. Zazpi horiek 1463 eta 1502 urte bitartean ermandadean sartu ziren. Azken data honetan Arabatik hauexek atera ziren: Miranda, Pancorbo, Villalba de Losa, Losas de Susos eta Saja. Bernedo Arabako Ermandadera 1490ean sartu zen, Labraza 1501ean eta Guardia 1500 eta1506 urte bitartean. Azkenik, Trebiñu eta Argantzun ez ziren inoiz Arabako Ermandadekoak izan 1457an sortu zenetik.
Ermandadeak bi komisariotza zituen, bat Erdi Aroko 21 hiribilduei zegokien, denak harresiz inguraturik; bestea, "Lur Jareak" harresirik gabeko beste guztiak. 1515ean, hiribilduen eta "Lur Jareen" ermandadeak sei koadrilatan edo taldetan banatu ziren, probintziako eginkizun batzuetan txandatzeko. 1537an beste banaketa bat egin zen. Ordutik aurrera, Ermandadea osaturik geratu zen gaur egungo ermandade guztiekin gehi Orozko, zeina 1568an behin betiko banandu baitzen. Sei kuadrilletan 54 ermandadeak banatzeko orduan, bi irizpide erabili ziren: kokapen geografikoa eta errege edo jaurerri izaera, Gasteizko koadrila izan ezik, “soberan” geratzen zirenez osatua.
1840an Gasteizko koadrilak zatiketa bat izan zuen; alde batetik, Gasteizko Ermandadea bere koadrilan bakarrik geratu zen. Bestetik, koadrila berria osatuko zuten beste 17 ermandadeak sartu ziren, 7.a, Añana izenpean. XIX. mendean ere beste hiru ermandade berri sortu ziren: Bastida, Eltziego eta Lantziego, Latxa eta Barriakoa desagertu ziren bitartean, horrela 55 ermandade osotuz.
1476an Santa Hermandad izeneko erakundea sortu zen eta Arabako Ermandadea bertan sartu zen. Haren aurrean epaile betetzaile bat jarri zen, aldi berean Ermandadeko diputatu nagusia zena.
Azaldutako guztiaren aurrean, José Luis Orellak beste ikuspuntu bat du. Berak, lehenik eta behin, Arabako ermandadeen ermandadeaz hitz egin du, eta 1332 eta 1463 urte bitartean Arabako lurralde lauak, 14 ermandadek osatua, bere bizitza jurisdikzionala eta independentea izan zuela, Arriagako Kofradiako diputatu ohien ondorengoa. Ondoren, Arabako hiribilduetako ermandadeak aipatzen ditu: 1417koa Gasteizko, Trebiñuko eta Aguraingo hiribilduetara zabaldu zen, baina ez zuen aurrera egin, eta 1458an, erregeak herrixkak eta Arabako lurra Hiribilduen Ermandadera itzultzera behartu zituen. Azkenik, Orellaren aburuz, 1463ko ermandadea hiribilduen eta lur lauaren lehen ermandade parekidea izan zen.