1530. urtean Errenterian jaiotako ustezko sorgin gipuzkoarra. 1609an atxilotu zuen Valle Alvarado inkisidoreak, sorginkeria eta bere jaioterriko akelarrera joatea egotzita. Logroñoko espetxera eramanda, Inkisizioaren aurrean agertu zen, egozten zitzaizkion karguak behin eta berriz ukatuz. Hainbat suplizioren ondoren, espetxean hil zen 1610eko azaroko fede-autoaren aurretik. Hala ere, ez zen libratu bere hezurrak beso sekularrari ematetik, "sorgin-dogmatizatzaile" famatutzat jotzen zelako. María de Zozayari buruzko zatiak, bruxoen egintza egiaztatuen koadernoan, 1613. urtekoa, Alonso Becerrak eta Juan del Valle Alvaradok sinatua:
"Maria de Çozayak, 80 urteko adinekoak, esan dezala bere irakasleak berarekin batera leku batera joan zedin konbentzitu zuela, non Christiarrena baino jainko hobeak eta ederragoak berotzen baitzituen, eta Jainko harengan sinestean erratuta baitzegoen. Eta berak eutsi bazion ere, esanez Jainko ona dela, andereñoaren limurketaz, honek hiru edo lau beze egin zizkiola, egun desberdinetan topatuz, amore ematera etorri zen. Eta gau hartan, kriseilu bat piztuta zuela ohean geldituz, Maistra eta Deabrua joan ziren, eta igurtzi eta lleuatu egin zuten".
"Maria de Çozaya, 80 urteko adinekoa, esaiozu akelarrera oheratu aurretik beti egon behar duela, eta goxo-goxo egon behar duela lo hartu gabe, nahiz eta batzuk egoskorkerian lokartu eta gero esnatu eta igurtzi".
"Maria de Çozaya, 80 urtekoa, esaiozu ezen, akelarretik kanpo egonda, bruxoak, egunez, elkarrekin tratatuak izan zitezela, akelarreari dagozkion gauzez, hala nola, hera yr a egin kalteak eta zomorroak bilatzera, eta perretxikoaren antzeko beste gauza batzuez".
"Maria de Çozaya, 80 urtekoa, esan iezaiozu, errenditu izana leporatu ondoren, deabruak esan ziezaiola, handik aurrera, bere jainko eta jauna gurtzeko eta bere jainkoa eta jauna edukitzeko, eta osasungarri izateko auia sinesteko, besterik ez. Eta erantzun zion hala egingo zuela, eta berak bakarrik gurtuko zuela bere jainkoa, eta espero zuela osasungarria izango zela".
"Eta Katalina Azkaniakoa andereñoak eta deabruak, bere maistra zenak, halako moldez aztoratu zutela adimena bere maltzurkeriekin, non uste izan bainuen jaun gaizto hura jainkoa zela eta podia osasungarria. Eta gero, 70 urtez, gutxi gorabehera, beti, gau eta egun, etengabe, bruxoen akelarreko batzarretan eta dellas kanpoan, deabru hark bere jainko eta jaunarengatik sinetsi eta eduki zuena; eta horrela, denbora horretan guztian adoratu zuena, harik eta Renteriako hiribilduan konfesatzera erabaki zen arte, nahiz eta deabruak hamar kontradio handi egin zituen. Eta Rreniego sauia egin zuenean, Christiana egin zuela, eta deabruak bere maltzurkeriekin, Perutik atera zuela, eta, beraz, Rreniego egin zuela, eta bere jainko eta jaunarengatik hodi egin eta sinetsi niola. Eta eskerrak ematen dizkio Jainkoari, egoera txarretik atera duelako eta sinetsi egiten duelako. Eta beti, sorgina izan ondoren, Ama Yglesia Sanctak eta beste batzuek aginduta ere, aitortu egiten duela, jendearekin eta apaizekin konplitzeagatik egiten zuela, eta ez duela aitortzen sorgina zenik, ez eta sorgina zenik ere. Eta horrela, mesmo, yglesiara joan ohi zela eta meza entzuten zuela, eta apaiz alçauak, sorgina izan baino lehen, ez zuela biaren antzeko ostia sagaratu zuririk ikusten, baizik eta beltz eta nabar arteko hodei moduko koskor bat. Eta Sakramentu Santuak ere gauza bera egin zuen: quando quando gaua o rreciuia, quel demonio les mandana que no miran al saçerdote quando alçaua la ostia. Eta orduan, ahal zuten gaitz guztia bota zezatela ostiaren abhominazioan, makila bat gora eta behera ibiltzea besterik ez baitzen".
"Maria de Çocaya, de hedad de 80 años, dize que daua de que lo daua de comer a seis sapos de sus ahijados, y les açotaua y sacaua agua. Eta aski akanpaturik egon arren, aski dela esaten diote. Eta esan zien akelarreei ura lleuaua bezala, lapiko arruntetik botatzeko, eta honek asko izan zituela bere etxeko eltze eta lleuauaren kargu, eta bere apoen bruxo guztiak lleuauatzen zituzten urak barre egiten zuela, eta eltze hori boluatzen zuela bere etxera errotik bildutako urekin, eta honek guztiak egiten zituela. Eta jaten emateko tardaua jaten ematen diotenean, esan egiten diote: Huespeda, zergatik ez diguzue jaten ematen? Eta honek, beze batzuek erantzuten zien: Nire koitadua, zuentzat baino gehiago niretzat nahi izatea. Zeren beze batzuk faltako baitzaizkio berari eta apoei".
"Maria de Çozaya, 80 urtekoa, esaiozu berak eta beste bruxo bihurriek egunez egun bilatzen dituztela gantzutuak eta kutsatuak izateko ahaleginetan dabiltzan apo, suge eta gainerako zomorroak, aberasteko dirudunak diren zati lobregetan, eta zati horiei disimuluan putz egiten dietela, egurretara edo antzeko gauzetara doazela esanez. Eta hara non agertzen zaien deabrua edo haren morroi batzuk, honi eta besteei laguntzen zietenak, eta erakusten dieten non dauden animalia horiek. Eta bruxoak kabitzen dira esaten zizkieten lekuetan, eta atera egiten dituzte, eta deabruak eta morroiek xarmatu egiten dituzte, halako moldez, non, sugeak izan arren, ez baitute kulparik egiten, ez kalterik egiten sorginduak izan ondoren, eta bruxoek hartu eta çestilla çerrada edo talegos que lleban batean sartzen dituzte. Eta halako abereak harri handi batzuen azpian deuaxo egotera açertauatzen zirelarik, deabruaren morroiek, oso handiak eta pisu handikoak izanik ere, bultza eta bultza egiten zieten, izugarrizko indarra baitute. Eta sabandatxo horiek kainu-zulo edo irekiguneren batean baleude bezala, zerbitzari horiek aparte atera behar lituzkete, honek eta bere lagunek har litzaketen lekuan. Eta zomorro-kaça horri yr egiteko, akelarreaz leher eginik ere, todabia batak bestea auisautzen dute eta mendira edo caça egin behar zuten tokira ateratzen dira. Eta, animalia horiek hartu ondoren, bruxak etxera bedeinkatzen ziren harekin, beren saskiekin, eta deabruak desagertu egiten ziren. Eta gauean, akelarrean, zomorro horiek negarrez hasten ziren, baldin eta zomorro horiengandik ihes egiten bazuten, eta etxe partikularretan hazi egingo zirela erabakitzen bazuten, egin nahi zuten otoitzera bidaltzen zituzten".
"Maria de Çozaya, de hedad de 80 años, dize que ocho o nueue bezes en el año, el demonio y bruxos hazian ponzoñas y unguentos en su casa y en Catalina de Agramonte. Eta, gehienetan, gero eguerdiaren ondoren izaten da, eta bezperaren bat edo beste gauez. Eta horrelako gantzudurak etxean egiteko, ez zen kontuan hartzen akelarre eguna ala beste edozein egun zen, eta aurreko akelarrean, bertan zeudenak leuntzen ziren gantzudura horiek egitera. Eta Agramonteko Katalina horrek eta zorionak apoak, sugeak, muskerrak, sugandilak, bareak, otso-puskak, garunak eta hildakoen hezurrak hartuta zeuzkaten, eta etxean zeuzkaten, hazi egingo zituztela esanaz. Eta deabrua eta zerbitzariak, beze batzuek negar egiten zutenak, eta sei edo zazpi brux zahar, nik aipatzen ditudanak, bil bitez, eta esaiozu ordenari nola egiten den".
"Maria de Çozayak 80 urte ditu, akelarrean eta polboetatik eta ponzoinetatik kanpo egiten diren gauzak deklaratu ditu, eta esan die gauez ez ezik, kalteak eginez, deabrua ere badutela, baina egunez ere, bisualki, itzal modu batean laguntzen diela, eta animatzen eta konbentzitzen dituela gaitzak egin ditzaten. Eta bruxoek, egunez, egin nahi duten pertsonengana hurbildurik, hatz artean lleitzen dute, disimuluan, polboak, eta baraua doan aldera etzaten dira, eta eskua astinduz askatzen dituzte, uhertzen ez uzteko bezala. Eta deabruak eramaten ditu polbo horiek aurpegira edo cabeçara, edo gaizki egin nahi duten pertsonen beste zati batzuetara, eta ukitzen duten zati orotan gaitza edo eritasuna eragiten diete. Era berean, jaten ematen duten fruta batzuetan jartzen dituzte aipaturiko polboak eta ponzoinak, eta mesmo txarrak eta kalteak ere jarraitzen dituzte. Eta, beste askoren artean, auer hecho, dize que abra diez años aquelarrean, pidio bengança al demonio contra una mujer llamada Martina, por tanto enojo que con ella tubos sobre una gallina. Eta Bengançarekin ezkondu zenean, hiltzeko irrikaz, eta xede horretarako, mançana batean sartu zuen titiburuaren aldetik, egin zion zulo txiki batean, ponzoina eta nolabaiteko forman egiten zen ur pozoitsua, eta polbo horietako gutxi batzuk. Eta horrela, pozoindurik, Martinari eman eta jan egin zuen, eta gero gaizki erori eta estutu egin zuen bizpahiru hilabetez, eta lehortzen joan zen hil zen arte. Eta segurutzat dauka mançana horrek eritasun eta heriotza hori eman ziola, hiltzeko gogo biziz eman ere".
"Yten, esaiozu bost urte egin ditzakeela gutxi gora behera, Katalina Hiera jostunaren aurka akelarrean bengança-eskaera egin eta mugerrak harrapa ditzan, zeren eta, alde batetik, zaunka egiten baitu, eta, bestetik, zorionez lasaiago uzten baitu, estu-estu eginda geratu baitzen. Eta Vengança eman ziotelarik, ur pixka bat eta polbo mortiferoak sartu zituen udare batean, erroaren ondoan egin zion zulo batetik. Eta Kathelinek udarea jan zuen, eta gero gaizkitzen hasi zen, eta lehortzen joan zen, sei hilabete bete arte.
"Yten, ireki dezala lau hilabete goiz batez Katalina Agramonteko sorginarenera joan zela, eta ikusi zuela nola egoskorkerian huebo batzuk erretzen ari ziren, bere etxean posaubatu zuen gizon bat, ofizioz kalafatekoa, bazkaltzeko. Eta Kathelinek, ur-tanten gainean, hueboak jarri omen zituen, ur pixka bat eta polboak, eta kalafate horrek hueboak jan zituen, eta gero oso gaizki estutu omen zuen, harroin handiekin, eta botikatik lagundu omen zioten edari pixka batekin, eta oka egin omen zuen goseak zegoena, eta horrela konpondu zen, nahiz eta egun batzuetan gaizki egon. Eta gau eta egun egindako beste bengança asko aipatzen ditu".
"Maria de Çozaya, 80 urteko hedad, dize como ella y los domas bruxos çenauan en el aquelarre pan, joven, bino y ceuolla, y quando se ofreçia ocasion de la muerte de algun bruxo, desenterran el cuerpo y le lleuauan al aquelarre y le despedaçauan. Eta parte bat erre eta parte bat coçian eta parte bat gordinik gelditzen zela eta afaltzen zutela, eta beze batzuek, akelarreko çena eta edariak honi sabela rrebolbiatzen ziola, eta quando boluia a casa, trocaua, eta beste egun batean bonitatuta zegoen aldean bota zuela de ber. Eta hori sinetsita ere, zortzi edo hamar egunez egon behar zuen ohean, jarrera txarrean.
"Maria de Çozayak, 80 urtekoak, esan dezala gau askotan bere etxera eramaten zuela aquelarreko afarietatik sobratzen zen okela, ogia eta ardoa, eta horrekin beste bruxo batzuk eserarazten zituela, eta konbidatu zitzala beste egun batean soberakin horietatik jan edo çenar zitezen".
"Maria de Çozaya, 80 urteko hedadetua, esadazu beze askok deabrua yba de dia bere etxera, biuia bakarrik bertan eta presente quando açotaua al sapo. Eta berarekin hitz egiten du eta ekintza haragizkoak egiten ditu, eta etxera ere joaten da gau batzuetan, eta ohean makilatzen da berarekin, harik eta amaneçer nahi izan eta hitz egiten duten arte, abraçauan eta besauan".
"Maria de Çozayak, 80 urteko adinekoak, esaten du gauez egiten diren aquelarre hordinarioetako ultra batzuk ere egunez egiten zirela, eta astero bez bat izaten zirela, deabruak auisaua egiten zuenean. Eta orduan lleuaua nirekin bruxaren batzuk, eta yba hau beze batzuk ayretik, eta beste beze batzuk, igurtzi ondoren, bere etxeko ate nagusitik kanpora ateratzen zen, eta çerraua llabez kanpotik, eta bere rruecarekin ybaatzen zen, iruten, bezinekin disimulatzearren, hiribildutik atera arte. Eta, neurri batean, bazegoen bat bera ere ez ikustea, airean gora eta behera ibiltzen zen akelarrera iritsi arte, eta, egunez, Çamalbideko zelaietara joaten ziren beti, bide, bidezidor eta mançanaletatik urrun. Eta eguneko akelarrean zeudela, auzolanean ari zirenek edan egiten zuten, eta elkarrekin hizketan eta hizketan entzuten zieten, akelarre moduan ez baleude bezala. Eta nahiz eta belardi hartatik gertu igarotzen ziren beçes acahesçia batzuk beren labore eta baserrietara joan, honek eta beste bruxek oso ondo behatzen zituzten, nahiz eta paseatzen zituztenek ez zituzten haiek bedeinkatzen. Eta bezeak, hiribildu ondora arte barauak boluia batzuk disimulatzen zituelako zarpailtzen zirenak, eta handik oinez sartu eta etxera iruten zirenak, auia bezala".
"Maria de Çozayak, 80 urteko adinekoa, esan dezala ezen, Errenteriako ohiko justiziak preso zeukanez, eta sorgina zela aitortu edo ukatuko ote zuen zalantzaz zegoenez, hiru bezes aparkatu zitzaiola eguerdian, egun desberdinetan, eztaua zegoen etxeko pareta batera arrimatuta, aurpegi oso baretuarekin, eta egia egingo ote zuen konbentzituta. Eta horrela, gero, Sancto Offiçio honetara etorri zenean, Penitentzia Etxean zegoela, bere aitormena egiten hasi baino lehen, agertu egin zitzaion, gauza bera sinestaraziz".
"Petri del Espinar, 70 urtekoa, bere konfesioko hitzaldian galdetzera kondenatu zuten, ea senar bat ohean egonik, ez dena bere sorgin mugerrarekin bruxoa, biak esna, baldin akelarrera muger yr hori bere senarrak gutxiago bota gabe pozten bazen, esan zuen ezen, senarra esna egon arren, muger yr hura bere lekuan baino askoz hobeto esertzen zela. Eta gorputz hori ukitu eta ukitu egiten da, eta bere senarrek ekintza haragizkoak egiten dituzte bere mugerraren lekuan dagoen deabru horrekin, bera han balego bezala. Eta deabruak erantzun egiten dio eta bere ordez proposamenez hitz egiten du behar den guztian, han falta dela uler ez dadin. Eta hori esaten ari zela, Petri del Espinar atsekabetu egin zen, eta, eskuak elkarturik, negar egin zuen bihotz-bihotzez. Eta egia esatera animatzen zaitut, esaten dut Maria de Çozaya preso hartu eta Inkisizio honetara ekarri zuten aldi berean, bere mugerra, hera bruxo hau eta lotsa duenetik iragan çerca zetorrena ahiturik, mingostasunez egiten duela negar eta atsekabetzen dela, esanez: Nola liteke, gizon txar horrek, hainbeste bidegabekeria egin didazula pentsatuz, ni, arratsean, ohean balde nagoela pentsatuz, eta pentsatuz, nire plazerak balaz hartzen ditudala, deabruarekin batera? Eta atsekabe eta sentimendu ugari sorrarazten dituela, sinetsi egiten duela deabruarekin lo zegoela gogoratzea, eta harekin haragizko tratuak egiten zituela gogoratzea. Eta, horrela, hau akelarrera etzanik, bere lekuan jartzen zen, ohean eta honen itxuran, eta han egiten zuen eztanda harik eta bolbia jotzen zuen arte, eta, orduan, gertatu omen ziren gauzak goresten zizkion, bere mugerrarekin egindako haragizko ekintza ugari bailiran. Eta, egindako laidoaz gogoratuz, bedeinkatu egiten zizkiola sentimendu hura eta malkoak, hain ohoratua zelako non ez baitzuen merezi halako agrauio bat izatea. Bruxo dize hau bere aitorpenean, beti egoten baita akelarrera lo egin aurretik, eta bezperaren batzuk, oheratu aurretik, mugerra oheratu eta lo egin arte itxaroten".
"Maria de Çozaya, 80 urteko adinekoa, esan iezaiozu akelarrera joaten zaren bakoitzean, haren ordez deabru bat gera dadila, gorpuzkeraz eta gorputzez berea bezalakoa, ohean, eta han egon dadila boluia egin arte. Eta hiruzpalau urte geroago, akelarrearen gau bat zela eta, ohean sartu nahi zuelarik, haren lekuan zegoen figura hark, esan zion, akelarrean zeudela, muger bat deitua zuela atean, eta irri egin ziola, eta muger horri galdetu ziola. Eta mugerrak esan zion huebos bilatzen zuela, eta erantzun ziezaiola ez zituela theniak egiten, eta berak esan ziola figura hari: Hemen bazeunde, nik emango nizkizuke, ai, baditudala. Eta errrazoi honengatik ez da hain gutxi etzana, akelarretan, yba eta benia dellos. Muger honek aitortzen du inoiz ez zela akelarreengana lo egin aurretik joan, eta bezperetan, oheratu aurretik oheratzen dela".
* * *
"Deabruak eta bruxoek, akelarrean eta akelarretik kanpo, gogo handiz konbentzitzen dituzte aitortu eta deklaratu nahi dutenak, bruxoak direnez, ez dezatela hori egin. Eta Sancto Offiçioren eta beste justizi batzuen inkisidore edo komisarioen aurrean beren aitorpenak egiten dituztenak konbentzitu egiten dituzte, haiek gaindi ditzaten, eta bruxoak ez diren itzulipurdikatzera. Eta txantxetan deklaratu zutenei lekukotza faltsua eman zietela, mehatxatuz eta erretratatu nahi ez diren tratamendu txar asko eginez. Eta gauza argia eta agerikoa da, beren erruak eta zigorrak ukatzeko eta ez aitortzeko esaten baitiete, erruak dauzkatelako eta beldur direlako haiek harrapatu eta zigortuak izango ote diren, hori egia ez balitz, ez luketela hainbeste instançia edo diligençia egingo. Eta, hain zuzen ere, ezinbestekoa da gertatzen ari den ynsolençia handi hori geldiaraztea, zeren eta, konfiteroak lur jota eta suntsituta baitabiltza, eta haiek animatzen dira beren gaiztakerietan pertseuatzera".
Erref. Idoate: Sorginkeriari buruzko Inkisizioaren agiri bat Nafarroan, Iruñea, 1972, 28 eta 29.